Khu di tích lịch sử - văn hóa đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm nằm tại thôn Trung Am, xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, là một địa chỉ hấp dẫn trong tour “Du khảo đồng quê” của thành phố Hải Phòng, nơi khắc hoạ rõ nét cuộc đời, sự nghiệp của Danh nhân, nhà học giả, nhà tiên tri, nhà triết học nổi tiếng, ngôi sao sáng chói trên bầu trời đất Việt ở thế kỷ XVI.
Sử sách còn ghi: Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh năm 1491 tại làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại, phủ Hạ Hồng, trấn Hải Dương, nay thuộc xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Sinh ra và lớn lên trong một gia đình vọng tộc. Thuở nhỏ, ông học rất giỏi. Song do xã hội lúc đó nhiều biến động, nên mãi đến năm 45 tuổi ông mới dự thi. Liên tiếp 3 kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đình ông đều đỗ đầu, giành học vị cao nhất là Trạng Nguyên và được vua Mạc bổ chức Hiệu thư ở Viện Hàn Lâm rồi chuyển sang chức Đại học sĩ Toà Đông Các, sau thăng Tả thị lang Bộ Hình rồi Tả thị lang Bộ Lại, tước Trình Quốc Công. Làm quan được 8 năm, triều Mạc bất ổn, ông dâng sớ vạch tội 18 lộng thần nhưng không được vua chấp thuận. Mùa thu năm Nhâm Dần (1542), ông từ quan về quê dựng Am Bạch Vân mở trường dạy học. Suốt từ đó cho tới tuổi ngoài 90 ông vẫn làm nghề dạy học, xây dựng con người vì sự tồn vong của dân tộc. Cho đến mùa Đông năm Ất Dậu (1585), Ông lâm bệnh nặng và mất, thọ 95 tuổi. Lễ tang ông được tổ chức rất long trọng. Vua Mạc đã cử Phụ chính triều đình Úng Vương Mạc Đôn Nhượng dẫn đầu các quan đại thần về dự. Tháng giêng năm sau (1586) vua lại ban cấp cho làng Trung Am 3000 quan tiền, 100 mẫu ruộng để lập đền thờ ông. Tại Đền có gắn biển đề dòng chữ vua ban: Mạc Triều Trạng Nguyên Tể Tướng Từ- một danh hiệu truy tặng danh dự cao quý.
Sau đó cuộc thế đổi thay, đền đổ nát. Đến năm Vĩnh Hựu (1735) đời Lê Ý Tông dân làng mới trích ruộng công bán đi để có thêm tiền mua gạch xây đền. Năm Minh Mạng thập tứ (1833), đền bị phá rồi lại được xây lại. Ngôi đền hiện nay được xây dựng đời Bảo Đại, do một Thượng thư trí sĩ người Vĩnh Bảo cùng dân sở tại hưng công. Tại rường đền còn khắc chìm dòng chữ “Bảo Đại Mậu Thìn niên- Mạnh đông Hoàng đại nhật” ghi lại thời gian tôn tạo ngôi đền vào mùa đông năm 1928.
Với lòng ngưỡng mộ Nguyễn Bỉnh Khiêm, ngôi đền thờ Ông luôn được nhân dân gìn giữ, tu bổ. Năm 1991, Đền được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Từ năm 1999 đến nay, được sự quan tâm của Trung ương và thành phố, khu di tích ngày càng được mở rộng và quy hoạch với diện tích rộng 12,43 ha. Nhiều hạng mục, công trình có giá trị được phục dựng, đầu tư, hoàn thiện và đưa vào sử dụng, đáp ứng ngày một tốt hơn nhu cầu du khách về dâng hương, tưởng niệm Danh nhân. Tiêu biểu như: Đền thờ Song Thân Trạng Trình, Chùa Song Mai, Đền thờ Bà Minh Nguyệt, Am Bạch Vân,...
Sau đền thờ chính là Am Bạch Vân, nơi mà nhiều học giả xưa nay đánh giá là trường đại học tư thục lớn nhất và là một thi xã tiêu biểu của đất nước đương thời. Chính tại đây, ông đã trực tiếp đào tạo nhiều Trạng nguyên khác và để lại cho đời một đội ngũ trí thức kiệt xuất như: Phùng Khắc Khoan, Lương Hữu Khánh, Nguyễn Dữ, Đinh Thời Trung, Trương Tuân, Nguyễn Quyện...
Tại trung tâm quảng trường là tượng đài Danh nhân cao 5.7m, nặng 8.5 tấn làm bằng chất liệu đá granit. Tượng trong tư thế ngồi, tay cầm bút, tay cầm sách trầm tư về nhân tình thế thái. UBND Thành Phố Hải Phòng còn thường xuyên tổ chức lễ biểu dương các học sinh, sinh viên xuất sắc tiêu biểu tại khu di tích, qua đó khẳng định truyển thống hiếu học, học giỏi của người Hải Phòng.
Sau tượng Cụ là hai bức phù điêu hoành tráng, thể hiện nổi bật hai tiêu đề “Hào quang tỏa sáng đất Trung Am - Nam Đàn sinh thánh, Hải Phòng tiếp bước cha anh”.
Cạnh đó là chùa Song Mai cổ tự, tương truyền do Nguyễn Bỉnh Khiêm xây dựng năm 1556 (niên hiệu Thuận Bình, triều Lê Trung Tôn), là nơi tu hành của bà Minh Nguyệt, thứ phu nhân Nguyễn Bỉnh Khiêm. Nơi đây, tuần tiết nhị kỳ, dân làng và du khách thập phương đến tụng kinh niệm phật, cầu phúc, cầu tài, nghe những câu chuyện về mối tình của Trạng Trình với người con gái Đồ Sơn đẹp người, đẹp nết lại giỏi thơ văn. Ngôi chùa từ lâu đã trở nên nổi tiếng trong vùng.
Lễ hội đền Trạng Trình được tổ chức trong 3 ngày (từ ngày 27-29/11 âm lịch hàng năm). Những năm chẵn đều do thành phố tổ chức để hướng tới nâng cấp thành lễ hội cấp thành phố. Lễ hội diễn ra hết sức trang trọng, phần hội có nhiều hoạt động phong phú và hấp dẫn. Tại đây, các loại hình nghệ thuật dân gian cổ truyền của Vĩnh Bảo được phô diễn, ngoài ra còn tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao, tổ chức hội chợ bày bán nhiều sản phẩm độc đáo của quê hương và những món ăn dân dã đậm đà tình quê luôn làm hài lòng du khách.
Khu di tích lịch sử - văn hóa đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm nằm tại thôn Trung Am, xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, là một địa chỉ hấp dẫn trong tour “Du khảo đồng quê” của thành phố Hải Phòng, nơi khắc hoạ rõ nét cuộc đời, sự nghiệp của Danh nhân, nhà học giả, nhà tiên tri, nhà triết học nổi tiếng, ngôi sao sáng chói trên bầu trời đất Việt ở thế kỷ XVI.
Sử sách còn ghi: Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh năm 1491 tại làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại, phủ Hạ Hồng, trấn Hải Dương, nay thuộc xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Sinh ra và lớn lên trong một gia đình vọng tộc. Thuở nhỏ, ông học rất giỏi. Song do xã hội lúc đó nhiều biến động, nên mãi đến năm 45 tuổi ông mới dự thi. Liên tiếp 3 kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đình ông đều đỗ đầu, giành học vị cao nhất là Trạng Nguyên và được vua Mạc bổ chức Hiệu thư ở Viện Hàn Lâm rồi chuyển sang chức Đại học sĩ Toà Đông Các, sau thăng Tả thị lang Bộ Hình rồi Tả thị lang Bộ Lại, tước Trình Quốc Công. Làm quan được 8 năm, triều Mạc bất ổn, ông dâng sớ vạch tội 18 lộng thần nhưng không được vua chấp thuận. Mùa thu năm Nhâm Dần (1542), ông từ quan về quê dựng Am Bạch Vân mở trường dạy học. Suốt từ đó cho tới tuổi ngoài 90 ông vẫn làm nghề dạy học, xây dựng con người vì sự tồn vong của dân tộc. Cho đến mùa Đông năm Ất Dậu (1585), Ông lâm bệnh nặng và mất, thọ 95 tuổi. Lễ tang ông được tổ chức rất long trọng. Vua Mạc đã cử Phụ chính triều đình Úng Vương Mạc Đôn Nhượng dẫn đầu các quan đại thần về dự. Tháng giêng năm sau (1586) vua lại ban cấp cho làng Trung Am 3000 quan tiền, 100 mẫu ruộng để lập đền thờ ông. Tại Đền có gắn biển đề dòng chữ vua ban: Mạc Triều Trạng Nguyên Tể Tướng Từ- một danh hiệu truy tặng danh dự cao quý.
Sau đó cuộc thế đổi thay, đền đổ nát. Đến năm Vĩnh Hựu (1735) đời Lê Ý Tông dân làng mới trích ruộng công bán đi để có thêm tiền mua gạch xây đền. Năm Minh Mạng thập tứ (1833), đền bị phá rồi lại được xây lại. Ngôi đền hiện nay được xây dựng đời Bảo Đại, do một Thượng thư trí sĩ người Vĩnh Bảo cùng dân sở tại hưng công. Tại rường đền còn khắc chìm dòng chữ “Bảo Đại Mậu Thìn niên- Mạnh đông Hoàng đại nhật” ghi lại thời gian tôn tạo ngôi đền vào mùa đông năm 1928.
Với lòng ngưỡng mộ Nguyễn Bỉnh Khiêm, ngôi đền thờ Ông luôn được nhân dân gìn giữ, tu bổ. Năm 1991, Đền được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Từ năm 1999 đến nay, được sự quan tâm của Trung ương và thành phố, khu di tích ngày càng được mở rộng và quy hoạch với diện tích rộng 12,43 ha. Nhiều hạng mục, công trình có giá trị được phục dựng, đầu tư, hoàn thiện và đưa vào sử dụng, đáp ứng ngày một tốt hơn nhu cầu du khách về dâng hương, tưởng niệm Danh nhân. Tiêu biểu như: Đền thờ Song Thân Trạng Trình, Chùa Song Mai, Đền thờ Bà Minh Nguyệt, Am Bạch Vân,...
Sau đền thờ chính là Am Bạch Vân, nơi mà nhiều học giả xưa nay đánh giá là trường đại học tư thục lớn nhất và là một thi xã tiêu biểu của đất nước đương thời. Chính tại đây, ông đã trực tiếp đào tạo nhiều Trạng nguyên khác và để lại cho đời một đội ngũ trí thức kiệt xuất như: Phùng Khắc Khoan, Lương Hữu Khánh, Nguyễn Dữ, Đinh Thời Trung, Trương Tuân, Nguyễn Quyện...
Tại trung tâm quảng trường là tượng đài Danh nhân cao 5.7m, nặng 8.5 tấn làm bằng chất liệu đá granit. Tượng trong tư thế ngồi, tay cầm bút, tay cầm sách trầm tư về nhân tình thế thái. UBND Thành Phố Hải Phòng còn thường xuyên tổ chức lễ biểu dương các học sinh, sinh viên xuất sắc tiêu biểu tại khu di tích, qua đó khẳng định truyển thống hiếu học, học giỏi của người Hải Phòng.
Sau tượng Cụ là hai bức phù điêu hoành tráng, thể hiện nổi bật hai tiêu đề “Hào quang tỏa sáng đất Trung Am - Nam Đàn sinh thánh, Hải Phòng tiếp bước cha anh”.
Cạnh đó là chùa Song Mai cổ tự, tương truyền do Nguyễn Bỉnh Khiêm xây dựng năm 1556 (niên hiệu Thuận Bình, triều Lê Trung Tôn), là nơi tu hành của bà Minh Nguyệt, thứ phu nhân Nguyễn Bỉnh Khiêm. Nơi đây, tuần tiết nhị kỳ, dân làng và du khách thập phương đến tụng kinh niệm phật, cầu phúc, cầu tài, nghe những câu chuyện về mối tình của Trạng Trình với người con gái Đồ Sơn đẹp người, đẹp nết lại giỏi thơ văn. Ngôi chùa từ lâu đã trở nên nổi tiếng trong vùng.
Lễ hội đền Trạng Trình được tổ chức trong 3 ngày (từ ngày 27-29/11 âm lịch hàng năm). Những năm chẵn đều do thành phố tổ chức để hướng tới nâng cấp thành lễ hội cấp thành phố. Lễ hội diễn ra hết sức trang trọng, phần hội có nhiều hoạt động phong phú và hấp dẫn. Tại đây, các loại hình nghệ thuật dân gian cổ truyền của Vĩnh Bảo được phô diễn, ngoài ra còn tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao, tổ chức hội chợ bày bán nhiều sản phẩm độc đáo của quê hương và những món ăn dân dã đậm đà tình quê luôn làm hài lòng du khách.